Złote Pióro 15: Szkudła

Szkudła to wieś w powiecie pleszewskim. Wpis dotyczyć będzie nietypowej deklinacji, która wzięła się nie wiadomo skąd.

Zdumiał mnie widniejący na sklepie napis, na którym użyto formy w Szkudli. Również w sieci taka odmiana występuje niejednokrotnie. Tymczasem – zaznaczam – to jest Szkudła, a nie Szkudla.

Według Wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części ma ona postać liczby mnogiej (podobnie jak wyraz „szczudła”): mieszka się w Szkudłach, a jedzie do Szkudeł. Nigdzie jednak nie spotkałem się w praktyce z taką deklinacją. Niejednokrotnie urzędnicze rozporządzenia nie pokrywają się ze zwyczajem, więc istotnie wymagałyby reformy. Mnie też bliższa jest liczba pojedyncza, ale przecież wówczas powinno być: mieszkać w Szkudle i jechać do Szkudły.

Niekiedy wyrazy pospolite odmieniamy inaczej niż nazwy miejscowości, lecz tu teoretycznie nie powinno być mowy o żadnej Szkudli, ponieważ ta forma nie pasuje do mianownika. To jest deklinacja zupełnie innego słowa szkudla, którego nawet nie ma we współczesnym słowniku.

Aby nie być gołosłownym, zwróciłem się kiedyś w tej sprawie do Poradni Językowej Uniwersytetu Warszawskiego. Tam również sporna deklinacja wywołała zdziwienie:

06.04.2022

Dzień dobry

W powiecie pleszewskim znajduje się wieś Szkudła. Zauważyłem, że stosowana jest tam forma miejscownika "Szkudli", a nie "Szkudle". Widnieje ona na szyldzie sklepowym i w Internecie:

https://pleszew.naszemiasto.pl/swietlica-wiejska-w-szkudli-otwarta-i-poswiecona/ar/c8-2077604

https://pl-pl.facebook.com/akacjaszkudla/

Bywa, że wzory deklinacji nazw miejscowości są inne niż dla wyrazów pospolitych, ale przecież to nie jest Szkudla, lecz Szkudła. Czy więc w tym przypadku jest to dopuszczalne?

Marcin z Kalisza

Szanowny Panie,

trudno mi powiedzieć, dlaczego pod wskazanym przez Pana linkiem i, jak Pan pisze, na szyldzie sklepowym użyto formy Szkudli. Mogę jedynie stwierdzić, że zgodnie z Wykazem urzędowych nazw miejscowości i ich części nazwa Szkudła reprezentuje liczbę mnogą i odmienia się tak jak np. rzeczownik szczudła, a więc: jadę do Szkudeł, mieszkam w Szkudłach. Inne formy należałoby potraktować jako błędy, chyba że badacze historii i języka tego regionu wskazaliby argumenty przemawiające za poprawnością formy Szkudli. Mnie się na razie nie udało ich znaleźć.

Łączę wyrazy szacunku

Agata Hącia

Inną odpowiedź znalazłem w archiwum Poradni Językowej Uniwersytetu Śląskiego:

Nazwy własne (pisownia i odmiana) 2015-10-26

Istnieje wieś Szkudła (w mianowniku). Czy poprawie jest: do Szkudły, w Szkudli?

Skoro forma podstawowa ma postać Szkudła (jak szkoła), to nazwa powinna się odmieniać jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego: idziemy do Szkudły, przyglądamy się Szkudle, widzimy Szkudłę, chwalimy się Szkudłą, mówimy o Szkudle.

Katarzyna Wyrwas

Ta interpretacja jest zgodna z moim odczuciem. Już sama sprzeczność opinii pokazuje, że językoznawcy mają zagwozdkę.

W słowniku można znaleźć słowo szkudła m.in. w znaczeniu gont, tak więc za poprawnością liczby pojedynczej da się znaleźć argumenty, ale tylko w postaci w Szkudle (cegła - cegle, a nie cegli, szkoła - szkole, a nie szkoli). Taką formę stosuje się też w haśle Szkudła w Wikipedii. A może chodziło o to, aby zróżnicować deklinację szkudły jako gontu z nazwą miejscowości? Jeśli nawet, to w tym przypadku nie wygląda to na zbyt udany zabieg właśnie dlatego, że Szkudli nie pasuje do mianownika. Może być Nowy Świat - Nowego Świata / Nowego Światu (w przypadku ulicy ze zdecydowanym wskazaniem na drugą wersję, pierwsza bardziej odnosi się do nowo odkrytych lądów), bo każda z tych form jest pochodną słowa świat, ale ze Szkudłą już tak to nie wygląda.

Sięgnijmy jeszcze do książki Stanisława Małyszki „Czechel, Czerminek, Kucharki, Szkudła - zarys dziejów”. Tu zaskoczenie - formy Szkudli i Szkudły są używane wymiennie. Występuje Piwoński ze Szkudli, ale już Mikołaj ze Szkudły. Innym razem czytamy, że Jan kupił też część Szkudły. Są mieszkańcy Szkudły, ale coś dzieje się w Szkudli. Dosłownie co kilka zdań jest raz tak, a raz tak. Teraz można łatwiej zrozumieć rozterki użytkowników języka, skoro problem istnieje od dawna. Autor potwierdza zaś związek nazwy z gontem. Podaje również nazwę Scudla z 1370 roku, ale trzeba pamiętać, że w łacinie nie ma „ł”.

Cytuje też źródło z 1929 r., z którego wynika, że (...) w styczniu b. roku powstała wielka bitwa pomiędzy chłopakami z Czechla i Szkudli, zaś po chwili komentuje swoimi słowami, (...) że ta bójka zakończyła się pobytem dwóch mieszkańców Szkudły w szpitalu. Istotna może być też mapa z 1888 roku z niemiecką nazwą Schkudla. Dylemat (błąd?) z formą w Szkudli nie powstał więc w naszych czasach, to nie jest bynajmniej wymysł współczesnej młodzieży.

Sam autor potwierdził mi, że forma w Szkudli ma wielowiekową historię i broni jej. Podaje przykład zastosowania w tekście urzędowym: https://sejmsenat2023.pkw.gov.pl/sejmsenat2023/pl/obkw/1173605. Widzę tu jednak sprzeczność ze wspomnianym już Wykazem urzędowych nazw miejscowości i ich części. Czyli nawet instytucje państwowe nie słuchają się nawzajem.

Gdy za radą pana Stanisława wpiszemy w Google hasło w Szkudli i wybierzemy opcję Książki, istotnie znajdziemy sporo wyników potwierdzających tradycję:

https://www.google.com/search?q=w+szkudli

Zasadniczo nasz klub nie zajmuje się badaniem odległych dziejów, to już zadanie dla historyków języka. Jeśli znajdą się tacy, którzy dostarczą informacji w tej kwestii, przedstawię je.

Jeśli połączenie w Szkudli jest błędem, postawię pytanie, jak to możliwe, że tak długo się on uchował? Przypuszczam, że wynika to z niskiej frekwencji tej formy w codziennym języku mieszkańców południowo-wschodniej Wielkopolski. Szkudła nie leży przy głównej drodze, nieczęsto przez nią przejeżdżamy, a jeśli nawet, to jeszcze rzadziej zatrzymujemy się w niej, więc możliwe, że kaliszanie nie zwracają specjalnie uwagi na jej deklinację (jestem więc wyjątkiem). W okolicy atrakcyjniejszy turystycznie jest Gołuchów. Gdyby gołuchowianie zaczęli twierdzić, że mieszkają np. w Gołuchowach, a nie w Gołuchowie, zapewne podniosłoby się spore larum. To nie przeszłoby. Szkudle (Szkudli?) być może ze względu na swoje położenie udało się dotrwać do dziś przy swoim, mimo zastrzeżeń językoznawców.

Pozostawię Was z wnioskiem, że według dzisiejszej gramatyki forma w Szkudli jest błędna. Wynika ona z tradycji, której przyczyna jest trudna do ustalenia - być może nawiązuje do form łacińskich. Niech Mieszkańcy się nie obrażają, gdy osobie z zewnątrz niełatwo uszanować ich wolę, gdyż taka odmiana nie jest czymś naturalnym. Może lepiej wybierajcie pomiędzy w Szkudłach a w Szkudle (polecam to drugie), ponieważ w Szkudli będzie bardzo trudno obronić. Można to dopuścić w mowie potocznej jako element gwary, ale odradzam robienia tego w oficjalnych dokumentach urzędowych czy materiałach prasowych, aby nie wprowadzać w błąd odnośnie do mianownikowej nazwy miejscowości. To mogłoby być nawet podstawą do zakwestionowania ważności dokumentu.

Jeśli pojawią się jakieś powody i opinie językoznawców, aby zweryfikować pogląd, to nie wykluczam ciągu dalszego rozważań. W końcu przymiotnik od Leszna to leszczyński, a nie lesznowski (dawne Leszczno), a od Lublina lubelski, a nie lubliński (od imienia Lubel). Czasem więc historycznie da się uzasadnić pozornie niedorzeczną formę. Sama tradycja to jednak za mało, aby uznać ją za normę.

Gdyby przeczytał to jakiś mieszkaniec Szkudły/Szkudli/Szkudeł, może zechce podzielić się wiedzą, skąd wzięło się w Szkudli, o ile ma informacje w tej kwestii? Wyjaśnijcie, skąd wzięliście taką deklinację? A może tak mówicie, nie zastanawiając się, czy to poprawne, bo tak się przyjęło? Jestem otwarty na dyskusję.

Marcin Galant

zlote.pioro@mbp.kalisz.pl

https://mbp.kalisz.pl/p,190,klub-milosnikow-polszczyzny-zlote-pioro#skip

PS: Pamiętajcie, to tylko klub językowy, który nie ma mocy decyzyjnej.